SURİYE GEZİSİ ( 1 - 9 Şubat 2008 )

1 Şubat saat 22.00 de başlayan yolculuğumuzun ilk durağı yaklaşık on saat sonra Cilvegözü Sınır Kapısı oldu. O zamanki uygulamaya göre sınırda iki otobüs değiştirdik. Bizi Cilvegözü ‘ne getiren otobüsten indik. Gerekli kontroller yapıldıktan sonra Suriye’ye geçiş izni olan başka bir otobüse bindik ve Suriye gümrüğüne doğru çok kısa süren bir yolculuk yaptık. Suriye sınırında da geçiş iznimizin ardından artık gezi boyunca kullanacağımız otobüse biniyoruz. Suriye de giriş yaptığımız kapının adı Bab-el Hawa. Anlamı Aşk Kapısı. Suriye’de ilk konaklayacağımız kent olan Halep’e doğru yola çıkıyoruz.

Müzeden sonra öğle yemeği için Beit al Wekil restoranda bizi bekleyen Suriye mutfağının nefis yemeklerini ile tanıştık. Şimdi sırada Halep’in tarihi sokakları ve İpek Yolu’nun izini sürmeye gelmişti. Cudeyde bölgesinden kısaca söz etmek istiyorum. Yazarken fark ettim ki anılarımda yer alan bu yerler sanki savaşın izlerinden korunmuş, orada gezdiğimiz anlardaki gibi yaşıyor. Biz o sokaklarda dolaşırken, ahşap doğramaları, dar sokakları, kalabalıkları ile yüzyıllardır orada hep aynı kalmaya devam ediyor gibiydi. Keşke öyle yaşamaya devam edebilselerdi. Turistik restoranları, butik otelleri, Mardin’den çok iyi bildiğimiz dar ve kemerli sokaklar (abbara) larını nasıl unutabilirim?

Bu bölgede gezdiğimiz iki kilise oldu. Birincisi Maruni kilisesi ikincisi ise Kırk Şehitler Ermeni Kilisesi. Bu sokakta farklı dinlere ait pek çok ibadethaneyi bir arada görmek olası. Zengin tüccarların gösterişli evleri bizim gezdiğimiz zamanda otel ya da kültür merkezi olarak kullanılıyordu.

Bugün Suriye’de ikinci günümüz. Sabah kahvaltısının ardından otobüs yolculuğumuz başlıyor. Gideceğimiz höyük Demir Çağı dönemine ait Suriye’deki en önemli antik bölgelerden biri. Ama ne yazık ki artık yok. Çok üzgünüm. Yürüyerek çıktığımız tepe ovaya hâkim bir konumda. Höyüğe ulaştığımızda bizi büyük bir sürpriz bekliyor. Gördüğümüz karşısında neredeyse hepimiz çığlık atıyoruz. Dili dışarıda sert bakışlı kocaman bir Aslan heykeli bize bakıyor. Sadece bize değil önündeki ovanın tek sahibi oymuş gibi. Yıllar sonra başına geleceklerden habersiz geçmişin görkemi ile buralar benden sorulur özgüvenine sahip. Halep’ten 67 km uzaktaki Ain Dara’da hepimizin ağzı açık Hitit kabartmaları, tapınak kalıntıları Hitit sanatına hayranlığımız bir kez daha zirve yapıyor. 

Umut’un üzerinde durduğu yaklaşık bir metre boyundaki ayak izi tanrıların ayak izlerini temsil etmiş olabilir. Çünkü tapınağın girişindeki eşik taşına oyulmuş.

Ain Dara’da İştar’ın aslanı ve höyüğün gönüllü koruyucuları köpeklerle vedalaştıktan sonra bu kez bir başka antik bölgeye geçiyoruz. Deir Semaan. Burada dünyanın en eski kilise komplekslerinden biri olan St. Simeon Kilisesi bulunmakta. St. Simeon Stylites mensubu olduğu kiliseyi terk edip yakınlardaki bir tepede bulunan yüksekçe sütunun üstüne yerleşip hayatını burada geçirir. Bir süre sonra da onun yaşam biçiminden etkilenen hacılar burayı ziyaret etmeye başlar. Daha sonra da burada bir bazilika inşa edilir.

Gezimizin ikinci günü Halep’te devam ediyor. Ain Dara ve Qalat Samaan’nın etkisi üzerimizde. Öğle yemeğini yedik. Kentin tarihi camilerinden olan Umeyyed Camii’nin ardından tarihi Halep’teki Kapalı çarşıyı gezmeye başlayabiliriz.

Halep geçmişte ticaretin merkezi olmuş. Baharat, altın özellikle başta ipek olmak üzere yöreye ait dokuma ürünleri göz alıyor. Rehberimizin sınırdan girerken yaptığı uyarı aklımızda. Sıkı pazarlık yapmamızı istemişti. İstediğimiz indirimi alamazsak alışverişten vaz geçer gibi yaparsak en azından biraz daha uygun fiyata alabilirmişiz. Bu taktik işe yarıyor. Orta Doğu’daki en uzun çarşı olduğunu söylediler. Aynı zamanda pek çok dilden sözcükler kulağımıza geliyor. Arapça, İngilizce, Fransızca ve Türkçe. Bu arada özellikle Türk Lirası ile alışverişi tercih eden satıcılarla da karşılaştık.

Bu kentte yürütülen kazıların buluntuları sadece Suriye değil tüm Yakındoğu’ bölgesine hem filolojik hem de arkeolojik yönden değerli bilimsel veriler sağlamıştır. Ebla M.Ö.III. bin ve II. bin yıllarda güçlü bir ticaret kentiydi. (2) Suriye’nin doğusundan gelen ve orta Suriye’deki eski Palmira kentinden geçen kervan yolu, Asi ırmağı kıyındaki Qatna ve Hama kentlerini geçerek Ebla’ya ulaşmaktadır. Batıda deniz kıyısındaki deniz ticaret kenti Ugarit’ten doğuya doğru gidildiğinde de karşılaşılan ilk büyük ticaret merkezi yine Ebla’dır. Ebla’dan kuzeye doğru gidildiğinde Halep ve Karkamış’tan sonra Anadolu’ya girilir. Bu coğrafi konumu ile Ebla ken(3) Ebla kazılarında toplam yedi tabaka tespit edildi. En alttaki VII. tabakada M.Ö.3500 tarihine ulaşıldı. Esasında M.Ö.3500 Suriye arkeolojisi için geç bir tarihtir. Çünkü yine Suriye’de M.Ö.11.000’lere kadar ulaşan yerleşim izleri belirlenmiştir. Ebla kalkolitik çağın sonlarında tüm yakın doğuda büyük kentlerin kurulmaya başladığı, daha doğrusu kent devletlerinin oluşmaya başladığı bir aşamada kurulmuştur. Kısacası ticaretin kurumsallaştığı ve bölgesel önem taşımaya başladığı bu tarihlerde Ebla kentinin hayata geçtiğini görüyoruz. 

Bu kentte yürütülen kazıların buluntuları sadece Suriye değil tüm Yakındoğu’ bölgesine hem filolojik hem de arkeolojik yönden değerli bilimsel veriler sağlamıştır. Ebla M.Ö.III. bin ve II. bin yıllarda güçlü bir ticaret kentiydi. (2) Suriye’nin doğusundan gelen ve orta Suriye’deki eski Palmira kentinden geçen kervan yolu, Asi ırmağı kıyındaki Qatna ve Hama kentlerini geçerek Ebla’ya ulaşmaktadır. Batıda deniz kıyısındaki deniz ticaret kenti Ugarit’ten doğuya doğru gidildiğinde de karşılaşılan ilk büyük ticaret merkezi yine Ebla’dır. Ebla’dan kuzeye doğru gidildiğinde Halep ve Karkamış’tan sonra Anadolu’ya girilir. Bu coğrafi konumu ile Ebla ken(3) Ebla kazılarında toplam yedi tabaka tespit edildi. En alttaki VII. tabakada M.Ö.3500 tarihine ulaşıldı. Esasında M.Ö.3500 Suriye arkeolojisi için geç bir tarihtir. Çünkü yine Suriye’de M.Ö.11.000’lere kadar ulaşan yerleşim izleri belirlenmiştir. Ebla kalkolitik çağın sonlarında tüm yakın doğuda büyük kentlerin kurulmaya başladığı, daha doğrusu kent devletlerinin oluşmaya başladığı bir aşamada kurulmuştur. Kısacası ticaretin kurumsallaştığı ve bölgesel önem taşımaya başladığı bu tarihlerde Ebla kentinin hayata geçtiğini görüyoruz. M.Ö. 2900-2000 arasında Ebla’da Eski tunç çağı görkemli bir şekilde sürmüştür. Orta ve geç tunç çağları ise M.Ö.2000-1200 yılları arasında yaşanmış bu dönemlerde Ebla kenti şehircilik anlayışında büyük gelişmeler kaydetmiştir. Ebla yerleşimini oval bir şekilde çevreleyen yükseltinin altındaki şehir suru ile gösterişli “A” kapı yapısı geç tunç dönemine aittir. (4) Demir çağı M.Ö.1200-535 yıllarında yaşanmış, Pers, Hellenistik, Geç Roma,Bizans dönemlerinde yerleşim devamlılık göstermiştir. Binlerce yıla şahitlik eden Ebla’nın ıssız görünümlü eski yapıları itinalı bir şekilde ortaya çıkarılarak restore edilmiştir. (5) Bizi burada karşılayan kısmen İngilizce, kısmen Arapça ve bir miktar İtalyanca anlatımıyla bizi aydınlatan bekçinin heyecanı ve sahiplenme duygusu Ebla’nın emin ellerde olduğunu gösterdi! Zira Suriye ören yerlerini gezerken kalıntıların restore edildiğini bu kentlere gelen turistlerden para kazanma düşüncesi, yerel halkın da sahiplenme duygusunu sanki pekiştirmiş gibiydi. 

Dahası Türkiye’de mühendislik eğitimi almış Suriyeli rehberimizin şu ifadesi ilgi çekiciydi: Suriye’de eski kaçakçılığı ve tahribatının cezası ağırdır; yaklaşık 15 yıl hapis cezası verilebilir. Ayrıca İtalyan ekibinin titiz çalışması ve bir kentin yavaş yavaş gün ışığına çıkarılma çabaları da dikkate alındığında Suriye’de eski bir kentin arkeolojik yönden belgelendirilmesi çabalarının güzel görüntüleri görsel belleğimize yerleşti. Gezimizin en önemli duraklarından bir olan Ebla’nın adının nereden biliyoruz, nereden öğrendik? gibi sorulara cevap aramak için eski yazılı belgelere bakabiliriz. (6) Oval planlı bir Suriye höyüğü tipindeki eski Ebla kentinin kelime anlamı “Beyaz Kaya”dır. Bölgede hakim olan kireç taşın ve bu taşın mimaride yoğun kullanımı kente bu ismin verilmesine neden olmuştur. 

Ebla adı M.Ö.III. ve II. bin yıla tarihlenen yazılı belgelerde mevcuttur. Ünlü Akat kralı Sargon, bölgede kazandığı 34 savaşı anlatan kitabesinde ele geçirdiği kentler arasında Ebla’dan bahseder. Ayrıca torunu savaşçı kral Naramsin de kendisini Ebla ve Armanum kentlerinin fatihi olarak tanıtır. Uzun bir süredir bilinen fakat yeri belirlenemeyen Ebla kentinin Tel Mardık olduğu kazılar sırasında bulunan bir heykel parçasının üzerindeki yazıttan anlaşılmıştır.

Yine de bu kadar küçük mimari kalıntı içinde sayısı (10) (11) (12) 16 bini aşan aşan tablet ele geçmiştir.

Bu yazılı belgeler Ebla’nın olduğu kadar tüm bölgenin de ticari, idari, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel durumu hakkında değerli bilgiler sağlamıştır. Ancak Ebla için ticaretin askeri ve siyasi ilişkilerden daha önemli olduğunu yine belgelerden anlıyoruz. Ebla’nın yer aldığı coğrafi konum her dönemde bir güzergah olarak kullanılmıştır. Çok çok sonraki ipek yolu yine bu bölgeden geçer. Bu sarayın kralı aynı zamanda baş tüccar konumundadır ve ticaret onun kontrolünde yürütülür. Yazılı belgeler arasında eğitim öğretim ile ilgili olanları çok sayıdadır. Ebla’da bir okul sistemi, ki okulun Sumerce karşılığı E.DUB.BA (tablet evi) dır, bu sistemde hiyerarşik bir sıra içinde eğitimciler ve öğretmenler yer almıştır. 

Ebla’da Eblait (Eblaca) adı verilen bir dil kullanılıyor ve bunun eğitimi veriliyordu. Ebla’nin hakim olduğu bölgenin dili olan Eblaca sözcükler ve bunların Sumerce karşılıklarının veren sözlükler, ansiklopediler arşivlerde ele geçmiştir. Hatta zoolojik metinler de ilgi çeken bir gruptur. Bu metinlerde hayvan krallığı üç gruba ayrılır: a) Kara hayvanları, b) Su hayvanları, 3) Kanatlı yaratıklar. Bu tür ve daha farklı konuları içeren tabletler ve Ebla yapılarında ele geçen eserler İdlip ve Şam müzelerinde muhafaza edilmekte ve sergilemektedir. G sarayının gün ışığına çıkarılan duvarları İtalyan ekip tarafından aslına uygun olarak tekrar sıvanmış, yine aslına uygun kerpiç tuğlarla duvarlar bir miktar ayağa kaldırılmıştır. G sarayı ve diğer Ebla yapıları bir tahribat sonucunda yıkılmıştır. M.Ö.3. bin yılın son çeyreğindeki bu tahribatın sorumlusu olarak Akat kralı görülmektedir. G sarayının tabletleri ve diğer malzemeler tarihlendirilmesinde kullanılmıştır. Ayrıca Mısır’ın 4. Hanedanına mensup kral Kefren ile 6. Hanedan kralı I.Pepi’nin yazıtlarının yer aldığı alabaster kap parçaları G sarayında bulunmuştur. Yine sarayda zengin eşyaların varlığı buluntulardan anlaşılmaktadır (13) (14).

(16) (17) Bu mezarlarda kıymetli madenlerden yapılmış takılar, metal silahlar, taş kaplar, seramikler gibi zengin mezar eşyası bulunmuştur. Bu eserlerden bazıları Anadolu ve Mısır ile paralellik göstermektedir. Mezarlar içlerindeki malzeme dikkate alınarak Suriye, Anadolu ve Mısırla yapılan karşılaştırmalarla M.Ö.1825-1700 tarihlerine yerleştirilmiştir.

Suriye’nin etkileyici bu kentini terk ederken binlerce yıla şahitlik eden G sarayının parlak beyaz duvarları yeni ziyaretçilerini beklemeye hazırlanıyordu. En şatafatlı günlerinde G sarayı Ortadoğu’ nun her noktasından gelen tüccarları ve misafirleri ağırlamıştı. Bugün de aynı saray dünyanın her noktasından gelen ziyaretçilerini kabul ediyor. Sonuç olarak Ebla kenti M.Ö.3. ve 2. bin yıl Suriye’sinin görsel canlı bir sunumudur. Bugün savaşlarla, işgallerle, patlayan bombalarla, isyanlarla dünyaya kendisini gösteren Ortadoğu’nun bu sıcak bölgesinin gerçek yüzünü, insanlığın 5.000 yıllık kültür geçmişinin önemli bir kesitini burada görmek çok güzeldi. (18) Suriye gezginleri, kültürel belleklerini yeni bilgilerle donatmanın kıvancı ile Ebla kentine veda ettiler.”

Bu gezide katılımcılar adına kazı alanının içine görevli bekçi ile birlikte sadece  Prof. Dr. Tunç Sipahi, rehberimiz Erkan bey ve en küçük katılımcımız oğlum Umut Taşdelen girme şansına erişti.